• صفحه نخست
• انواع طرح های قالی کاشان

طرح های معروف قالی کاشان

طرح لچک ترنج یا ترنج و محراب

این طرح که احتمالاً از نقش جلدهای چرمی کتاب های قدیمی و برخی کاشی کاری های مساجد و مدارس الهام گرفته،دست کم از دوره صفویه در طراحی فرش ایران مرسوم بوده و یکی از عمومی ترین سبک های نقشه فرش در کاشان است که مناطق دیگر همچون یزد،کاشمر،اردستان و کشور مصر نیز از آن تقلید کرده اند. به طور کلی چند اصل در نقشه ترنج و محراب وجود دارد:

ترنج:طول ترنج حداکثر معادل یک سوم پهنای فرش است. ترنج به شکل دایره یا بیضی و یا لوزی است که در وسط فرش قرار می گیرد و تقطه ی مرکزی آن،نقطه مرکزی و تقارن فرش است. ترنج به کمک بند یا قاب از بقیه متن جدا می شود. کلاله یا پرهای اطراف ترنج،به آن حالت شمسه می دهد.  گاه در بالا و پایین ترنج نیز دو قندیل یا سر ترنج هایی قرار می گیرد. ترنج در اغلب فرش های کاشان شبیه بیضی با دو سر کشیده است که در بالا و پایین،سر ترنج دارند.

لچک: در چهار طرف و گوشه های فرش دیده می شود که تقریباً یک چهارم ترنج است و می تواند جداگانه نیز طراحی شود. امروزه در فرش کاشان لچک ها چند لایه دارند و معمولاً جدای از طرح ترنج اند و با اسلیمی ها از متن جدا می شوند.

حاشیه: پهنای حاشیه حداکثر معادل یک ششم پهنای فرش است. در گذشته حاشیه فرش دستباف کاشان تا هفت باند می رسید، اما اکنون بیشتر سه حاشیه متداول است که یک حاشیه به نام حاشیه پهن مبناست و دو حاشیه باریک دو طرف آن هستند. حاشیه به صورت نواری پیرامون فرش را در بر می گیرد.

بوم یا زمینه فرش: فضای داخلی که دور ترنج را پوشانده و نوار حاشیه آن را احاطه کرده، بوم یا زمینه و متن فرش است. اگر این فضا ساده و بدون نقشمایه باشد ، به این طرح در کاشان کف ساده می گویند، ولی معمولاً این فضا که با رنگ دیگری غیر از رنگ متن حاشیه رنگ آمیزی می شود،اسلیمی ها و گل های شاه عباسی و ختایی در آن بافته می شود. امروزه رنگ لامی، کرم، خاکی برای متن استفاده می شود ، رنگ سورمه ای نیز در گذشته زیاد استفاده می گردید.

طرح ترنج محراب یا لچک ترنج با انواع آن،از طرح های کلاسیک فرش کاشان است که عمدتاً متاثر از طرح های میرزا نصرالله خان نقاش زاده یا سید رضا خان صانعی است.  این طرح به طرح شاه عباسی نیز معروف است. طراحان معاصر از جمله آقایان کریم پور ، سید علی صانعی، تقدیسی، حسن معرفتی، سعید و فروزان نیز اغلب در این سبک طراحی می کنند.

طرح افشان

این طرح بدون ترنج و محراب یا لچک بوده و از گل و بوته های بزرگ و کوچک و خطوط منحنی اسلیمی در متن تشکیل شده و با نوار حاشیه احاطه شده است.

طرح افشان که از طرح های فرعی شاه عباسی است، به طرح سرتاسری شاه عباسی نیز معروف است. از نوع های ویژه آن می توان افشان شکسته، افشان دسته گلی،افشان حیوان دار،افشان اسلیمی  و افشان ترنج دار را نام برد.

میرزا عباس صنیعی و پسرش حاج محمد صنیعی از طراحان مشهور کاشان، طرح های افشان را خوب کار کرده اند و از آنها آثاری بر جای مانده که تاکنون نیز تقلید می شود.

این طرح با زمینه های رنگی متفاوت بافته می شود،اما با زمینه کرم جنبه صادراتی داشته و در اروپای غربی و حتی در داخل خانه های بزرگ یا دارای مبلمان و در خانه نیز افرادی که دارای بینش علمی هستند، از این نوع فرش دیده می شود.

طرح گلدانی و درختی

این طرح در کاشان پیشینه ای دراز دارد. پوپ قالی های طرح گلدانی معروف دوران صفویه را منسوببه جوشقان کاشان می داند. در حال حاضر این طرح در کاشان و منطقه ابوزیدآباد بیشتر به صورت قالیچه بافته می شود. نوعی از این طرح به نام «حاج خانمی» نیز در کاشان و نطنز بافته می شود.

طرح گلدانی که انواع مختلف دارد، تکراری نبوده و سرتاسر بوم را گلدان یا درختی می پوشاند نوع نقشه آن، نیمی یا قدی است. برخی نقشه های دبیرالصنایع از این نوع است. نقشه های شادسر ابوزید آباد نیز عمدتاً گلدانی و درختی است.

 طرح محرابی

این نوع طرح ها که تداعی کننده محراب مسجد است. به عنوان فرش های سجاده ای و برای نماز تهیه می شوند. در قسمت بالای بوم یا زمینه ، قوس محراب طراحی می گردد که عمدتاً حالت دوم لچک را دارد و نوار حاشیه نیز زمینه فرش را احاطه می کند. ممکن است خطی از قرآن ، حدیث یا اسماء متبرکه در قوس محراب یا جای سجده و بعضاً  در حاشیه فوقانی یا تا نیمه حاشیه های راست و چپ نیز نوشته شود.

در متن و حاشیه نیز از نگاره های جانوران،پرندگان و انسان به هیچ رو استفاده نمی شود تا برای نمازگزار اشکالی ایجاد نکند.

در کاشان انواع محرابی گلدانی، ستوندار،قندیلی ودرختی با نگاره ها و قوس های گردان در قالیچه طراحی می گردد که در انواع ابریشمی و کرکی بافته می شود.

طرح های محرابی دوران صفویه کاشان شهرت بسیار داشته؛ به گونه ای که انواع آن امروزه زینت بخش موزه های داخلی و خارجی است. در دوره قاجاریه و دوره معاصر نیز موارد متعددی توسط طراحان مشهور تهیه شده است.

طرح شکارگاه

در کاشان پیشینه طرح شکارگاه یا گل و جانور نیز به دوران صفویه می رسد که برخی از این طرح ها –که از بهترین نمونه های آن دوران اند- در موزه های معروف نگهداری می شود. سرتاسر زمینه یا بوم این طرح شامل منظره ای از شکارگاه شامل حیوانات و شکارچی  و گیاهان مختلف بوده و دارای نقشه سراسری است.

امروزه این طرح به گونه ای محدود و بیشتر به صورت قالیچه و با خامه ابریشم و یا کرک در شهر کاشان و ابوزید آباد بافته می شود. از طراحان معاصر می توان به سید محمد افسری در این خصوص اشاره کرد.

طرح های واگیره ای

این طرح ها که شامل قسمتی از کل فرش (مثلاً یک هشتم،یک شانزدهم و یک سی و دوم) است، در بوم تکرار می گردد و انواع مختلف دارد که برخی از آنها در کاشان بافته می شوند که بدین شرح است:

طرح خشتی یا قابی

فضای داخل متن فرش را به کمک لوزی ها یا مربع هایی تقسیم نموده و درون این قاب ها را اغلب با گل های ختایی یا تصویر حیوانات تزئین می کنند. این طرح که امروزه به ندرت در کاشان بافته می شود، به «موزاییکی»نیز معروف است. طرح «بندی» نیز نوع دیگر آن است که در آن اسلیمی و ختایی بیشتر به کار رفته است.

طرح ظل السلطان

شکل کلی آن دسته گلی است در گلدان که بالای آن معمولاً در دو طرف ، پرنده ای نشسته است و گاه به جای پرنده از برگ استفاده می شود. این دسته گل که در گلدان  قرار دارد،در بوم فرش تکرار می گردد.

گفتنی است این طرح بدون گلدان نیز بافته می شود که تکرار دسته گل با پرندگان است و به آن مینا خانی (یا مینا خانمی) می گویند. البته به طرح بدون پرنده آن نیز حاج خانمی گفته می شود (دسته گل تکراری با کمی تفاوت با مینا خانی). این طرح ها توسط دبیرالصنایع در کاشان تهیه می گردید که امروزه به ندرت بافته می شود.

طرح بته ای (بته جقه)

طرح بته جقه در بوم و متن فرش تکرار می گردد. بوته جقه کاشان کلاله ای بوده و با بوته جقه دوقلو تفاوت دارد. این طرح نیز در کاشان به ندرت بافته می شود.

طرح های تصویری

این طرح ها که نقشه آنها سرتاسری است، در کاشان سابقه زیادی دارد وبرخی از آنها به ویژه از دوره قاجاریه و پس از آن در موزه ها و مجموعه های خصوصی زینت بخش است. در دوره معاصر نیز خانواده افسری به ویژه مرحوم استاد سید محمد افسری و مرحوم سید نظام الدین افسری و کسانی چون کاشف و محمد آقا قاسمی و استاد محمد سعید بدین طرح ها پرداخته اند. این طرح ها که به مینیاتوری یا نگاه گری نیز معروف اند به چند دسته تقسیم می شوند که در ادامه خواهد آمد.

منظره ای

در این طرح ها منظره ای از طبیعت یا صحنه ای از مجالس مذهبی یا بزم و مهمانی یا رزم و … به شیوه روایتگری ترسیم می شود که ضمن آن معمولاً نماد یا تصویر یک یا چند شخصیت تاریخی یا مذهبی نیز وجود دارد . از این نمونه طرح های بافته شده در کاشان، در موزه های مختلف وجود دارد.

این طرح ها در کاشان به دورنما نیز معروف اند.

شمایلی

در این طرح ها شمایل اولیای دینی و شخصیت های مذهبی براساس ذهنیت طراح – یا ویژگی های مشهور- بدون آنکه تصویر واقعی باشد، در داخل متن قرار دارد که بعضاً با یک حاشیه احاطه شده است. در این طرح ها به تناسب از نوشتار فارسی یا عربی بر پایه متن مورد نظر،استفاده می شود.

چهره ای

در این طرح ها چهره یک نفر براساس عکس یا تصویر واقعی او تهیه و بتفته می شود. در این زمینه در سال ۱۳۵۰ تصویر بسیاری از سران حکومت ها با سفارش دربار رژیم گذشته به دست برادران افسری تهیه و بافته شد. در حال حاضر نیز سفارش هایی در این خصوص طراحی و تهیه می گردد.

طرح محتشم

طرح محتشم طرحی است که نقوش تلفیقی هندسی و گردان دارد. قالب کلی طرح لچک ترنج است.دو وجه تمایز این طرح که باعث جذابیت آن شده، حاشیه پهن بسیار زیبای آن و نیز طرح ساده شده درخت بید مجنون،گل ها و برگ ها و ساقه هماهنگ – به صورت تجریدی و خلاصه شده با خطوط مستقیم و شکسته- است که لچک های فرش درختان بید را نشان می دهد. در حاشیه بزرگ و پهن آن نیز گل های شاه عباسی و بند گره وجود دارد. عمدتاً گل های فرش،قابی شکل بوده و در داخل آنها شاخ و برگ تنظیم شده است.

برخی گفته اند که طراح این طرح،میرزا احمد،نقاش معروف دوره قاجار بوده که برای ملاحسن محتشمی پیشکسوت تولید کنندگان آن دوره تهیه نموده است.

نقشمایه و نگاره های معروف در فرش دستباف کاشان

انواع نقشمایه های سنتی،در طرح فرش کاشان استفاده می شود که عمدتاً بدین شرح است: 

دسته گل شاه عباسی،گل ختایی،شاخه اسلیمی، برگ شاه عباسی، اسلیمی های مختلف ، اسبلیمی کنگره ای کاشان،ختایی، لچک، لچک ترنج محتشم،بته جقه یک کلاله ای کاشان ، درخت ، شاخه،مرغ، گل هندسی،گلچه،ترنج لوزی،ترنج بیضی،ترنج قندیل دار،گل شیخ صفی، گل اناری،گل های زنجیره ای ، نیم گل، مرغ در گل شاه عباسی،گل برگی، دسته گل کومه ای، گلدان، گل چهارپر، گل هشت پر،سربرگ،ته برگ، نیم برگ،طره، کلاله،قاب،کتیبه،حاشیه،حاشیه ظل السلطان کاشان،حاشیه مستوفی، اسلیمی شکسته،شمسه، بند، جانور،انواع خطوط،شمسه هشت پر، شمسه شیخ صفی، محراب و درخت سرو.

چگونه فرش دستبافت اصل کاشان را بشناسیم

در کاشان اغلب فرش به نام قالی معروف است و بیشتر از اصطلاح قالی استفاده میشود . قالی کاشان را باید از بافت آن (بافت فرش کاشان از نوع بافت لول است ) ، نوع گره استفاده شده در آن ( که گره بافت فارسی هست یا گره نامتقارن ) شناخت . 

متاسفانه بعضی از بافندگان درحین بافت از گره جفتی استفاده می نمایند که این کار در فرش نوعی تقلب محسوب شده و از ارزش فرش می کاهد . ما در این مقاله اطلاعاتی در مورد شناسایی فرش دستبافت کاشان ارائه می دهیم تا با مطالعه ان آگاهی خود را در این زمینه افزایش دهید .

راههای تشخیص فرش دستبافت اصل کاشان

یکی از راههای تشخیص گره جفتی این است که فرش تو خالی می باشد ؛  تشخیص این موضوع نیاز به تجربه بالایی دارد .

راه دیگر این است که با درفش گره فرش را از پشت آن درآورده و با مشاهده آن می توان پی برد که در فرش از گره جفتی استفاده شده است یا نه . 

موضوع دیگری که کمک میکند تا فرش اصل کاشان را بشناسیم طراحی و رنگ آمیزی منحصر به فرد آن است .

امروزه بیشتر از نقشه لچک و ترنج در فرش دستبافت کاشان استفاده می شود که به لچک وترنج شاه عباسی معروف است .( در متن قالی از گردش ختایی استفاده می شود که در آن از گلهای شاه عباسی استفاده شده اما درفرش های دستبافت اصفهان از اسلیمی هم در متن فرش یا بوم قالی استفاده می گردد ).

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”